Recenzja Istoty.info

Matthew Calarco – „Zoografie. Kwestia zwierzęca od Heideggera do Derridy”

W stronę etyki poza człowiekiem

„Zoografie” Matthew Calarco to książka, która zaburza spokój klasycznego myślenia filozoficznego. Nie tylko dlatego, że skupia się na zwierzętach – co już samo w sobie wciąż jest dla wielu podejrzane – ale dlatego, że kwestionuje sposób, w jaki myślenie filozoficzne je ignorowało, zniekształcało lub wykorzystywało jako kontrastowy materiał do ustanowienia pojęcia „człowieka”.

Calarco analizuje cztery wielkie nazwiska europejskiej filozofii XX wieku – Heideggera, Levinas’a, Agambena i Derridę – i pokazuje, że nawet u tych, którzy deklarowali sprzeciw wobec antropocentryzmu, wciąż działało nieusuwalne uprzywilejowanie człowieka. Zwierzę funkcjonowało u nich jako figura braku: brak języka, brak śmierci jako wydarzenia egzystencjalnego, brak twórczego działania, brak historii. Calarco nazywa to pułapką humanistycznego esencjalizmu – próbą uznania zwierzęcia za innego, ale jednocześnie za „niedoskonałego człowieka”.

Od Heideggera do Derridy: milczenie i ślad

Heidegger, choć pozornie zainteresowany byciem-zwierzęcia, pozostaje w pułapce wyjątkowości Dasein. Zwierzęta, w jego ujęciu, „nie umierają”, „nie mają świata”, „żyją w ubóstwie świata” – są zamknięte w swojej organiczności, niezdolne do transcendencji. Dla Levinas’a z kolei twarz Innego – choć kluczowa dla jego etyki – zdaje się być zarezerwowana tylko dla ludzi. Zwierzę, choć obecne w jego tekstach, nigdy nie uzyskuje tego samego statusu moralnego.

Derrida okazuje się najbardziej obiecujący, zwłaszcza w swoich późnych wykładach o „bestiach i suwerenach”. W przeciwieństwie do Heideggera, Derrida dostrzega przemoc, jaką filozofia wyrządza zwierzętom poprzez język. Przede wszystkim krytykuje fakt, że samo słowo „zwierzę” ujednolica tysiące istnień, tłumiąc ich indywidualność i konkretność. Wzywa do dekonstruowania tego pojęcia i wsłuchiwania się w milczenie zwierzęcia – nie jako braku, ale jako obecności innej niż ludzka.

Nowa etyka, która jeszcze nie nadeszła

Najmocniejszym aspektem książki jest jej radykalizm. Calarco nie chce, abyśmy tylko „uwzględnili zwierzęta” w naszym systemie etycznym. On pokazuje, że sam ten system – bazujący na rozumie, autonomii i indywidualizmie – powstał w opozycji do zwierzęcości. Włączenie zwierząt do tego systemu bez jego przeformułowania byłoby, jak twierdzi, jedynie gestem kosmetycznym. Książka proponuje więc coś więcej: poszukiwanie etyki naprawdę poza człowiekiem.

Ten postulat nie jest łatwy do zrealizowania. Wymaga odrzucenia nie tylko antropocentrycznych kategorii, ale także pewności co do tego, czym jest etyczne działanie. Autor nie podaje gotowych odpowiedzi – raczej otwiera pole pytania, które wcześniej nie mogło być zadane. To pytanie o to, jak myśleć z innego miejsca – miejsca współbycia, a nie dominacji.

Filozofia, która słucha

„Zoografie” to książka dla czytelnika wytrwałego, gotowego na filozoficzną dekonstrukcję znanych pojęć. Styl Calarco nie jest hermetyczny, ale wymaga uwagi – podobnie jak temat, którym się zajmuje. To nie manifest, ale subtelna, systematyczna analiza pokazująca, że zwierzęta nie są „innymi ludźmi” ani „niższymi istotami”, ale kimś, kto od zawsze był tuż obok – i kto domaga się innego języka, innej ontologii, innego świata.

Donna J. Haraway / Thyrza Nichols Goodeve – „Jestem listotą”

Rozmowa, która przekształca

„Jestem listotą” to zapis rozmowy – ale nie byle jakiej. To spotkanie z Donną Haraway, jedną z najbardziej wpływowych myślicielek współczesnych nauk feministycznych, ekologicznych i posthumanistycznych. W rozmowie z Thyrzą Nichols Goodeve, Haraway nie tylko tłumaczy swoje teorie – ona je rozwija, przepisuje, przepracowuje na nowo. To dialog żywy, pełen ironii, dystansu, ale i powagi. Książka jest nie tyle wywiadem, co wspólnym pisaniem figury „listoty” – istoty piszącej, a może i liżącej – bo u Haraway sens zawsze miesza się ze śladem, ciałem i opowieścią.

Od cyborga do OnkoMyszy

Cyborg – figura znana z jej manifestu z 1985 roku – powraca, ale nie jako relikt, tylko jako dynamiczny byt, który przez dekady mutował, wchłaniając technologie, biologię, literaturę i politykę. W „Jestem listotą” Haraway przyznaje, że choć cyborg stał się popkulturowym symbolem, nie porzuca go. Zamiast tego osadza go w „menażerii figuracji” – zbiorze konceptów, które rozpinają się między nauką, sztuką a mitologią.

Pojawia się OnkoMysz™, genetycznie zmodyfikowany organizm wykorzystywany w badaniach nad rakiem. Haraway nie traktuje jej wyłącznie jako obiektu, ale jako punkt styku między kulturą, technonauką, emocją i polityką. To, co w nauce często traktowane jest jako neutralne, Haraway przekształca w przestrzeń etycznego napięcia. Tak powstaje figura „listoty” – bytu, który tworzy znaczenia, odpowiada i splata się z tym, co ludzkie i nieludzkie.

Listota: nie tożsamość, lecz relacja

Tytułowa „listota” to nie nowy gatunek. To sposób istnienia. Haraway mówi: „Zarówno szympansy, jak i artefakty uprawiają politykę – dlaczego my nie mielibyśmy tego robić?” W tej jednej frazie mieści się cały ładunek jej myślenia: zatarcie granic, krytyka podziału na naturę i kulturę, a przede wszystkim – odpowiedzialność. Człowiek nie jest panem i władcą, ale częścią rozległej sieci powiązań, która wciąż się przekształca.

Haraway nie nawołuje do sentymentalizmu wobec zwierząt czy technologii. Wręcz przeciwnie – ostrzega przed antropomorfizacją. Byty pozaludzkie są aktywne, ale inaczej. Naszą rolą nie jest „mówić za nie”, ale raczej słuchać, współuczestniczyć, pozostawać w związku.

Styl jako praktyka teoretyczna

Książka jest gęsta, choć przystępna. Haraway nie ucieka od żartów, dygresji, figlarności – ale nie oznacza to braku powagi. Wręcz przeciwnie: jej ironia to narzędzie filozoficzne. Każde zdanie może prowadzić w stronę poezji, ale nie zatraca sensu. Rozmowa jest dla niej nie tylko formą, ale metodą poznania. Figury SF – science fiction, string figures, speculative feminism – są narzędziami krytyki rzeczywistości, nie od niej ucieczką.

Listota jako propozycja dla przyszłości

„Jestem listotą” to książka o współistnieniu. O tym, jak można myśleć z innymi – nie tylko z ludźmi. O świecie, który nie potrzebuje ani panowania, ani hierarchii, ale uważności i wyobraźni. Haraway uczy nas, że nie wystarczy „myśleć krytycznie” – trzeba żyć relacyjnie. I to właśnie sprawia, że jej głos pozostaje tak ważny w epoce, która zapomniała, że życie nie dzieje się w izolacji.
Janusz Bończak / Istota.info

Recenzentka przekładu: dr Barbara Brzezicka (Uniwersytet Gdański)
Skład, łamanie, projekt okładki: Składacz – pracownia DTP i usług redakcyjnych, Maciej Mikulewicz

 

O serii Humanistyka Środowiskowa:

Seria Humanistyka Środowiskowa prezentuje książki z zakresu ekokrytyki, animal studies, plant studies, filozofii antropocenu, posthumanizmu, ekonomii ekologicznej czy historii środowiskowej. Wszystkie te dziedziny pytają o kwestie znaczenia, kultury, wartości, sprawczości, porządków etycznych i społecznych oraz paradygmatów ekonomicznych w kontekście kryzysu ekologiczno-klimatycznego, sprawiedliwości środowiskowej, solidarności międzygatunkowej, odkryć etologii czy wpływu człowieka na geologię Ziemi. Choć poszczególne nurty humanistyki środowiskowej udzielają na powyższe pytania rozmaitych, nierzadko rozbieżnych odpowiedzi, ich wspólnym mianownikiem jest przekonanie o konieczności zasypania przepaści pomiędzy naukami humanistycznymi i naukami ścisłymi, przeciwstawienia się opozycyjnym ujęciom „natury” i „kultury”, a także przyjęcia postaw

badawczych wypracowujących wizje zrównoważonego, demokratycznego, sprawiedliwego (dla wszystkich istot) świata.

W serii ukazują się tłumaczenia najważniejszych książek z zakresu światowej humanistyki środowiskowej, które inicjują dyskusje nad palącymi planetarnymi wyzwaniami ekologicznymi, ekonomicznymi, etycznymi i politycznymi.

Redaktor serii: Patryk Szaj

Autorka logotypu serii: Daria Mielcarzewicz