Oczami innego

Myślenie o nieludzkich zwierzętach jako o biologicznych maszynach powoli odchodzi w zapomnienie.

Wiadomo już tak wiele o zwierzęcym mózgu, o zachowaniach, psychice i emocjach, że trudno trzymać się dziś przebrzmiałych, mechanistycznych dogmatów. To właśnie zdobyta w ostatnich dziesięcioleciach wiedza skłania kolejne rządy do nadawania niektórym zwierzętom szczególnego statusu prawnego. Nauka nieustannie uczy pokory. To, co wydawało się wczoraj zarezerwowane dla człowieka rozumnego, dzisiaj okazuje się codziennością orangutana, delfina, ba, nawet niepozornej ośmiornicy. Zamiast maszyn – myślące i czujące podmioty, pod wieloma względami zaskakująco podobne do nas.
Wiedza, dzieło omylnego i skończonego człowieka, ma jednak swoje granice. Amerykański filozof Thomas Nagel stwierdził kiedyś, że nigdy nie dowiemy się, jak to jest być nietoperzem. Możemy wyobrażać sobie latanie, echolokację, zwisanie do góry nogami, ale mimo to nie wejdziemy do nietoperzej świadomości.
Z drugiej strony słychać niekiedy przestrogi przed pochopnym antropomorfizowaniem zwierząt. Kiedy myślimy o ich życiu i potrzebach, powinniśmy uważać na pułapki naszej typowo ludzkiej wyobraźni. Myszy więzi rodzinne pojmują inaczej niż ludzie, lis to nie człowiek, nie będzie czuł się lepiej w domu ciasnym, ale własnym. Walczącym bykom nie trzeba wpajać przykazania miłości bliźniego czy zasad pokojowego współżycia. Stoi za tym prosty, acz przekonujący argument: każdy gatunek, każda kultura i każda istota mają swoją specyfikę. To, co dobre dla mnie nie musi być dobre dla mojego brata. Dlatego zanim zacznę urządzać mu życie, powinienem przede wszystkim jego spytać o zdanie. Zwierzętom to pytanie można zadać pośrednio narzędziem, w które wyposażyła nas nowoczesna nauka. Prawdziwa pomoc i prawdziwe wsparcie opierają się na wiedzy – to nie jest przypadek, że słowo „ekologia” oznacza zarówno działalność, jak i dyscyplinę naukową.
Czy w związku z tym trzeba na rzecz wiedzy zrezygnować z wyobraźni, a wraz z nią z empatii rozumianej jako wczucie się w nieludzkiego innego? Sprawa nie jest taka prosta. O ile emocje i uczucia bywają złymi doradcami, umiejętność wejścia w czyjeś położenie to jedna z najbardziej niezwykłych zdolności naszego umysłu. Nie chodzi tu tylko o uświadomienie sobie, że ból drugiego mógłby być również moim bólem. Próbując wejść w jego skórę, znaleźć się tam, gdzie on, mam możliwość spojrzenia na zupełnie nowy świat. Nie będzie to świat myszy, lisa, kury czy żaby, ale nie będzie to również świat zupełnie ludzki. W świat ten wszedł każdy, kto ze zwierzęciem nawiązał bliską relację i rozumiał je – jakżeby inaczej – bez słów.
Wiedza o otaczających nas istotach to potężne narzędzie, pozwalające zmieniać świat na lepszy. Same narzędzia nie decydują jednak o kształcie tego świata ani o tym, dla kogo znajdzie się w nim miejsce. Obok wiedzy potrzeba zrozumienia, twórczego wysiłku i wyjścia poza siebie. Miejmy zatem odwagę zobaczyć świat z perspektywy otaczających nas istot. Potraktujmy empatię oraz wyobraźnię jak laboratorium, w którym otwierają się przed nami nowe ścieżki rozumienia. Podążając nimi, napotkamy to, co nieoczekiwane i nieoczywiste. Dziura
w płocie może okazać się drogą ucieczki dla przestraszonego kota, nieuprzątnięte liście staną się schronieniem salamandry, niepotrzebny jesienią sznurek na pranie najlepszym miejscem towarzyskich spotkań szpaków.
Wyobraźnia ujawnia, jak łatwo przeoczyć to, co istotne. Jest krokiem ku wiedzy, ale również ku etycznemu rozumieniu. Trzeba ją, jak każdą umiejętność, ćwiczyć i doskonalić. Na szczęście nie potrzeba do tych ćwiczeń wiele. Każdy spacer może stać się okazją do spojrzenia na otoczenie oczami innego. Warto ją wykorzystać.
Tekst Dorian Mączka,
ilustracja Elźbieta Bińczak-Hańderek

Dorian Mączka – doktorant w Instytucie Filozofii UJ, zainteresowany kwestiami pluralizmu
w kulturze, nauce i sztuce, fan odnajdywania
i rozwiązywania problemów różnej natury.

Wspieraj Istotę – wpłać datek. Ogłoś się na łamach naszej strony.