Ochrona herpetofauny i zbiorników wodnych – dobre i złe praktyki

Prawna ochrona gatunkowa
Ze względu na fakt, że płazy są jedną z najbardziej zagrożonych i narażonych na wyginięcie grup zwierząt i od lat obserwuje się sukcesywny spadek liczebności
ich populacji, wszystkie krajowe gatunki objęte są prawną ochroną gatunkową.
Ponadto dwa spośród występujących na Jurze – traszka grzebieniasta i kumak nizinny – znajdują się w załączniku II Dyrektywy Siedliskowej, jako gatunki będące
przedmiotem zainteresowania UE. W ramach ich ochrony wymagane jest wyznaczanie specjalnych obszarów ochrony.
W myśl Ustawy o ochronie przyrody i Rozporządzenia Ministra Środowiska w sprawie dziko występujących zwierząt objętych ochroną, płazów nie wolno zabijać, chwytać, płoszyć, niszczyć miejsc ich bytowania, preparować itp.
Sama ochrona gatunkowa to już bardzo wiele, jednak za mało, by ocalić płazy przed wyginięciem. Skuteczna ochrona płazów to współistnienie ochrony prawnej ze znacznie efektywniejszą ochroną czynną.

Ochrona czynna
Ochrona czynna to wszelkie działania i zabiegi, które umożliwiają przeżycie gatunku i zachowanie jego środowiska w takim stanie, aby mógł on przetrwać. Czynna ochrona płazów, oprócz bezpośredniej ochrony osobników lokalnych populacji, skupia się na ochronie środowisk ich życia, w tym: miejsc rozrodu (zbiorniki z wodą stojącą), szlaków migracji i miejsc zimowania. Do najczęstszych, najbardziej pożądanych i najefektywniejszych sposobów czynnej ochrony płazów należą: rewitalizacja zbiorników wodnych, wygrodzenia i przejścia dla płazów, przenoszenie zagrożonego skrzeku, zachowanie i tworzenie miejsc zimowania, stosowanie dobrych praktyk w rolnictwie i sadownictwie, kontrola i eliminacja pułapek antropogenicznych oraz edukacja przyrodnicza.

Rewitalizacja zbiorników wodnych
Obecność zbiorników wodnych o odpowiednich parametrach siedliskowych jest warunkiem umożliwiającym płazom rozmnażanie. Rewitalizacja i utrzymanie we właściwym stanie stawów i oczek wodnych są więc podstawowymi i najważniejszymi metodami czynnej ochrony płazów.
Ze względu na stale zachodzące procesy sukcesji naturalnej zachowanie i rewitalizacja stawów polegają przeważnie na usuwaniu nadmiaru roślinności, wycinaniu siewek drzew i krzewów, wybieraniu nadmiaru osadu dennego i pogłębianiu zbiorników. Prace takie powinny być wykonywane od późnej jesieni do wczesnej wiosny, kiedy w zbiornikach nie ma płazów (oprócz żab zielonych). W przypadku zbiorników, w których stwierdzono żaby zielone, prace rewitalizacyjne należy w wyżej wymienionym okresie prowadzić etapami, zawsze pozostawiając część zbiornika, do której żaby mogą się przemieścić i schronić. Nigdy nie wolno przeprowadzać rewitalizacji i oczyszczania zbiorników wodnych w czasie trwania pory godowej i rozwoju młodych pokoleń płazów. Różne gatunki płazów mają rozmaite wymagania siedliskowe, toteż zabiegi oczyszczania i rewitalizacji zbiorników należy zawsze prowadzić z uwzględnieniem wymagań wszystkich występujących w nich gatunków. Ewentualne odpompowywanie wody ze zbiorników na czas ich rewitalizacji zawsze należy wykonywać etapami, a wybieraną ze stawu roślinność każdorazowo pozostawiać na ok. dobę na brzegu, aby zwierzęta wodne mogły z niej wyjść. Nigdy nie należy wywozić wybieranej roślinności ani namułu od razu, gdyż spowoduje to bezpowrotne usunięcie ze zbiornika znacznej części zwierząt wodnych i ich uśmiercenie. Z doświadczeń nabytych przez ZPKWM w trakcie prowadzonych rewitalizacji zbiorników wodnych wynika, iż usuwając nadmiar roślinności wodnej, należy zawsze usuwać rośliny w całości, wraz z kłączami, względnie korzeniami, a nie tylko częściowo. Pozostawienie części roślin (korzeni, kłączy) powoduje bardzo szybkie ponowne zarastanie zbiornika. W żadnym wypadku nie należy usuwać całej występującej w zbiorniku roślinności. Pozostawienie części roślinności szuwarowej i wodnej pozwoli zwierzętom wodnym – tak bezkręgowcom, jak i kręgowcom – na znalezienie odpowiednich kryjówek czy miejsc na rozmnażanie (założenie gniazd, odbycie godów czy złożenie jaj).
W przypadku braku na danym terenie miejsc rozrodu dla płazów celowe jest tworzenie nowych zbiorników wodnych. Podejmując takie wyzwanie, należy pamiętać, że zbiorniki muszą spełniać odpowiednie warunki. Nowo tworzone oczka wodne powinny mieć: zróżnicowaną głębokość z płyciznami na brzegach, płatami zróżnicowanej roślinności wodnej, w tym koniecznie w strefie przybrzeżnej, strefę wody otwartej, wolnej od roślinności i odpowiednio wyprofilowane brzegi, by
umożliwić płazom swobodne wchodzenie i wychodzenie ze stawu. Gdy brzegi będą zbyt strome, płazy nie będą mogły wydostać się ze zbiornika. Przy tworzeniu nowych zbiorników ważne jest też źródło wody, jej jakość i odczyn. Woda o pH poniżej 5 nie nadaje się do rozmnażania dla płazów. Planując oczko wodne, należy zwrócić uwagę na odpowiednie nasłonecznienie strefy przybrzeżnej – płazy takie jak żaba trawna czy ropucha szara najchętniej składają skrzek w miejscach, gdzie woda szybko się nagrzewa. Tworzonych dla płazów oczek wodnych nie należy też zarybiać. Ryby chętnie odżywiają się larwami i kijankami płazów, ograniczając znacznie liczebność ich populacji.
Zarówno w przypadku rewitalizacji, jak i tworzenia nowych zbiorników wodnych należy zadbać o pasy ochronne wokół zbiorników, złożone z zarośli i zadrzewień, które zapewnią wychodzącym ze stawu płazom tymczasowe schronienie, a także będą chroniły przed dopływem zanieczyszczeń itp.

Wygrodzenia i przejścia dla płazów
Montaż wzdłuż dróg, w miejscach przekraczania jezdni przez płazy, stałych wygrodzeń lub tymczasowych płotków naprowadzających, które uniemożliwiają płazom wkraczanie na jezdnię, to jeden z popularniejszych sposobów czynnej ochrony tych zwierząt, zabezpieczających je przed śmiercią podczas wiosennych migracji z miejsc zimowania do miejsc rozrodu. Wygrodzenia takie mogą być wykonane z różnego materiału począwszy od agrowłókniny czy folii ogrodniczej, przez stalową siatkę o odpowiedniej wielkości oczkach, po stałe wygrodzenia betonowe. W każdym jednak przypadku muszą spełniać kilka podstawowych warunków.
Dolny brzeg wygrodzenia musi być szczelnie obsypany/wkopany w podłoże, tak by wędrujące płazy nie przeciskały się pod spodem. Wysokość wygrodzenia od poziomu gruntu powinna wynosić ok. 30–40 cm, a górna jego krawędź powinna być wygięta w stronę przeciwną do jezdni, tak by płazy potrafiące się wspinać nie przekraczały w ten sposób wygrodzenia. Wygrodzenia na całym odcinku powinny być wykonane w sposób stabilny i szczelny, z zachowaniem ciągłości na całej długości. Powinny rozciągać się na odcinku nie mniejszym niż 200 m od szlaku migracji i mieć U-kształtne zakończenie, by uniemożliwiać płazom wkraczanie na jezdnię. Niezachowanie powyższych ogólnie przyjętych zasad spowoduje, że nie będą one właściwie spełniać swojej funkcji.
Jednak same wygrodzenia to za mało, aby właściwie chronić płazy. Nie można przecież uniemożliwić im dotarcia do zbiorników wodnych, gdyż te są dla płazów warunkiem odbycia godów, złożenia skrzeku i rozwoju nowego pokolenia. Dlatego wygrodzenia dla płazów zawsze muszą współistnieć z przejściami umożliwiającymi im bezpieczne przedostanie się na drugą stronę jezdni. Wygrodzenia mają pełnić funkcję naprowadzającą do takich przejść. Przejścia dla płazów mogą być wykonywane od podstaw i wtedy mają postać betonowych rynienek pod jezdnią o prostokątnym przekroju, przykrytych specjalnym metalowym zabezpieczeniem (kratką).
Powierzchnia przejścia powinna być pokryta materiałem pochodzenia naturalnego – drobnym żwirem lub piaskiem. Rolę przejść mogą również spełniać przepusty pod drogą, jeśli takie na odcinku wygrodzeń już istnieją.
Wówczas wygrodzenia powinny być tak usytuowane, by doprowadzały płazy do przepustów. Tworzenie przejść dla płazów jest skutecznym sposobem zmniejszania ich śmiertelności na drogach oraz przywracania łączności pomiędzy rozdzielonymi fragmentami środowiska i zapewniania ciągłości tras migracji płazów.
Oczywiście, żeby mogły spełniać swoją funkcję, zawsze muszą być zlokalizowane w obrębie korytarzy migracyjnych.
W przypadku współistnienia z wygrodzeniami powinny być budowane w odstępach nie większych niż 100 m.
W przypadku gdy brak jest przepustów oraz nie ma możliwości wykonania przejść pod drogą, należy wzdłuż wygrodzeń, od strony wewnętrznej (przeciwnej do jezdni), zastosować tzw. pułapki dla płazów. Najczęściej mają one postać wkopanych w ziemię plastikowych wiader. Wiadra takie powinny być rozmieszczone w odstępach liczących ok. 10 m, mieć głębokość ok. 30 cm i perforowane dno, umożliwiające stały odpływ wody. W każdym wiadrze powinien być umieszczony patyk
(listewka), który umożliwi wyjście przypadkowo znalezionym się w wiadrze zwierzętom.
Pułapki takie muszą być kontrolowane 2–3 razy w ciągu dnia (w okresie intensywnej migracji nawet co 2–3 godziny), a wpadające do nich płazy przenoszone i wypuszczane po drugiej stronie drogi.
Przedstawione wyżej działania, jakkolwiek są działaniami ochronnymi, bezwzględnie wymagają wcześniejszego uzyskania zgody Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska na odstępstwa od zakazów wobec gatunków objętych ochroną prawną. Przenoszenie zagrożonego skrzeku
W ramach czynnej ochrony płazów czasem konieczne jest przenoszenie zagrożonego skrzeku do miejsc, gdzie będą mogły wylęgnąć się z niego i bezpiecznie przejść kolejne etapy rozwoju kijanki. Zwykle działania takie dotyczą gatunków godujących najwcześniej (żaba trawna, ropucha szara), kiedy temperatura powietrza i wody w zbiornikach jest stosunkowo niska, a na powierzchni lądu znajduje się jeszcze sporo tymczasowych zastoisk wody, pozostałych po zimie.
Wówczas płazy na miejsce złożenia skrzeku wybierają czasem płytkie i nagrzane „zbiorniki” wodne, które z czasem wysychając, stają się śmiertelnym zagrożeniem dla rozwijających się kijanek. W takich sytuacjach przenoszenie skrzeku należy rozpocząć jak najszybciej po złożeniu, kiedy larwy znajdują się jeszcze w osłonkach jajowych, a ewentualnie już wylęgnięte – pływają jeszcze w skupieniach przy brzegu zbiornika. Zwlekanie z przenoszeniem złożonego skrzeku i kijanek przez wzgląd na fakt, że pod wpływem promieni słonecznych osłonki jajowe wiotczeją, zwiększa znacznie ryzyko uszkodzenia larw, a w odniesieniu do kijanek – znacząco zmniejsza efektywność odławiania, gdyż po pewnym czasie od wylęgu kijanki początkowo pływające w ławicach rozpraszają się w stawie. Skrzek i odłowione
kijanki należy przenosić do najbliższych oczek i zbiorników wodnych, w których rozmnaża się dany gatunek. Przeniesiony skrzek powinno się rozkładać w nasłonecznionym miejscu zbiornika, w płyciznach, wśród roślinności wodnej, analogicznie do tego, jak naturalnie czynią to płazy. W przypadku dużych ilości przenoszonego skrzeku należy podzielić go na większą liczbę zbiorników, zwłaszcza małych, by nie prowadzić do nadmiernego przegęszczenia populacji w małych oczkach wodnych.
Na przenoszenie skrzeku i kijanek, podobnie jak przenoszenie płazów, wymagane jest zezwolenie Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska.

Zachowanie i tworzenie miejsc zimowania
Ze względu na fakt, iż większość naszych gatunków płazów zimuje na lądzie i potrzebuje do tego odpowiednich kryjówek i warunków, ochrona oraz tworzenie zimowych schronień są równie ważne jak ochrona miejsc rozrodu. Oprócz zabezpieczania i pozostawiania w środowisku naturalnych schronień – takich jak stosy kamieni i drewna, wykroty, korzenie wyciętych drzew, stosy gałęzi i liści – do tego typu działań ochronnych należy tworzenie sztucznych zimowisk. Mogą mieć one postać np. jaskiń o kilkudziesięciocentymetrowej głębokości czy kopców gałęzi.
Stosowanie dobrych praktyk w rolnictwie i sadownictwie W związku z dużym zagrożeniem płazów na skutek chemizacji i mechanizacji współczesnego rolnictwa do działań związanych z ochroną płazów zalicza się ograniczenie stosowania nawozów sztucznych i chemicznych środków ochrony roślin, a także takie ich stosowanie, by maksymalnie zmniejszać zanieczyszczanie gleby i wód powierzchniowych. Również stosowanie odpowiednich, bezpieczniejszych sprzętów czy koszenie łąk na wysokości powyżej 7 cm przyczyni się do znacznego zwiększenia bezpieczeństwa płazów.

Kontrola i eliminacja pułapek antropogenicznych
W celu zmniejszenia śmiertelności płazów w różnego typu pułapkach antropogenicznych należy w jak największym stopniu wyeliminować je ze środowiska, w którym żyją płazy. Można to osiągnąć przez stosowanie odpowiednich zabezpieczeń, które nie zaburzą funkcjonowania urządzeń stanowiących pułapki, a jednocześnie staną się bezpieczne dla migrujących płazów. W przypadku braku możliwości efektywnego zabezpieczenia skutki przyniesie odpowiednio częsta ich kontrola.

Edukacja przyrodnicza
Edukacja przyrodnicza jest nieodłącznym elementem i uzupełnieniem wszelkich metod ochrony czynnej zarówno płazów, jak i całej przyrody. Bez edukacji przyrodniczej, zwiększania świadomości ekologicznej lokalnego społeczeństwa i turystów, zmiany stereotypów i wyrabiania wśród „użytkowników” natury odpowiednich postaw i zachowań, wszelkie działania czynnej ochrony mają ograniczone skutki. Uświadomienie społeczeństwu roli płazów nie tylko w przyrodzie, ale też w gospodarce człowieka pozytywnie wpływa na stosunek ludzi do tej grupy zwierząt, a w konsekwencji – zachowanie i ochronę lokalnych populacji płazów.
Tekst opublikowano za zgoda autorki tekstu Anny Boguś

Zdjęcia: Anna Boguś (AB), Piotr Buglewicz (PB) Piotr Dmytrowski (PD), Joanna Dragon (JD), Bartłomiej Janusz (BJ), Marek Kołodziej (MK), Patrycja Łabuz-Walczak (PŁW), Krzysztof Musiał (KM), Piotr Sułek (PS), Katarzyna Śnigórska (KŚ), Tomasz Trulka (TT), Tomasz Witecki (TW), archiwum ZPKWM (ZPKWM)

ZBIORNIKI WODNE I ICH MIESZKAŃCY Rewitalizacja zbiorników wodnych i czynna ochrona herpetofauny na terenie Jurajskich Parków Krajobrazowych
Wydawca: Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Małopolskiego, ul. Vetulaniego 1A, 31-227 Kraków www.zpkwm.pl